02

3 .دمیدن در صور

این کار مسؤولیت إسرافیل ÷ برای بیهوشکردن و برانگیختن مخلوقات است. در قرآن کریم چنین آمده است: و در صور دمیده شود، پس هر آنچه در آسمانها و هر چه در زمین است جز آنهایی که الله بخواهد، بیهوش میشوند )و میمیرند(، سپس بار دیگر در آن دمیده میشود، ناگهان آنها به پا میخیزند )و( مینگرند.

ین سه فرشته؛ یعنی جبرائیل و میکائیل و اسرافیل، سرور فرشتگان هستند، زیرا کار و مسؤولیت آنان مربوط به زندگی و حیات است؛ جبرئیل مسؤول حیات دلها، میکائیل مسؤول حیات گیاهان و اسرافیل مسؤول زندهشدن جسمهاست. و برترین و باالترین فرشته، جبرئیل÷ همان روح القدس است.

4 .حفاظت انسانها

الله متعال میفرماید: برای او )انسان( فرشتگانی است که پیدرپی )صبح و شام( از پیش رویش و از پشت سرش، او را به امر الله حفظ میکنند. همانا الله حالت )و سرنوشت( هیچ قومی را تغیر نمیدهد تا وقتی که آنان آنچه را که در ضمیرشان است، تغیر دهند و هنگامی که الله برای قومی )به سبب اعمالشان( بدی )و مصیبتی( را اراده کند، پس هیچ چیز مانع آن نخواهد شد و برای آنان جز او تعالی هیچ کارسازی نیست.

5 .ثبت اعمال انسان ها

الله تعالی میفرماید: هنگامی که دو )فرشتۀ( فراگیرنده بر جانب راست و چپ نشستهاند، )و اعمالش را( فرا میگیرند. هیچ سخنی را بر زبان نمیآورد مگر اینکه نزدش مراقبی حاضر )و آمادۀ نوشتن( است

6 .پابرجا نمودن و یاری دادن مؤمنان

در قرآن کریم میخوانیم: )و به یاد آور( هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان وحی کرد: من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آوردهاند، ثابتقدم دارید، به زودی در دل کسانی که کافر شدند، ترس و هراس میافکنم، پس بر فراز گردنها بزنید و همۀ انگشتانشان را بزنید )و قطع کنید(

04

10 .مأموران و نگهبانان جهن

الله متعال میفرماید: »و ما مأموران دوزخ را جز فرشتگان قرار ندادیم

و )آنها( فریاد میزنند: ای مالک! )بخواه( که پروردگارت کار ما را یکسره کند )و بمیراند(. )او( میگوید: بیگمان شما )در اینجا( ماندنی هستید

ی کسانی که ایمان آوردهاید! خودتان و خانوادۀتان را از آتشی که هیمۀ آن مردم و سنگهاست نگه دارید؛ )آتشی که( بر آن فرشتگان خشن و سختگیر )گمارده شده( که هرگز الله را در آنچه به آنان فرمان داده نافرمانی نمیکنند و هر چه را که فرمان مییابند انجام میدهند

1 .درخواست آمرزش و دعا برای مؤمنان و بشارت به آنان و اکرامشان در بهشت

در قرآن کریم میخوانیم: د آن هستند به ستایش پروردگارشان »کسانی که عرش را حمل میکنند و آنان که بر گ تسبیح میگویند و به او ایمان دارند و برای افرادی که ایمان آوردهاند استغفار میکنند )و میگویند:( پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته است، پس برای کسانی که توبه کردهاند و از راه تو پیروی کردهاند، بیامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگه دار. پروردگارا! و آنان را به باغهای جاویدان )بهشت( که به آنها وعده دادهای وارد کن و )همچنین( هر که صالح باشد از ً پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان )را به همان بهشت وارد کن(. همانا تویی که پیروزمند حکیمی. و آنان را از بدیها نگه دار و هرکس را که در آن روز از )کیفر( بدیها نگه داری، مسلما ْ به او رحم کردهای و این همان کامیابی بزرگ است.«

دون تردید کسانی که گفتند: پروردگار ما الله است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل میشوند )و میگویند:( نترسید و اندوهگین نباشید و بشارت باد به بهشتی که شما وعده داده میشدید

فرشتگان از هر دری بر آنان وارد میشوند )و به آنها میگویند:( سالم بر شما به )سبب( آنچه صبر نمودهاید، پس چه خوب است عاقبت آن سرای )جاویدان(

02

و آن را مصون داشته است: بیگمان کسانی که به ذکـر )قرآن( هنگامی که برای )هدایت( آنان آمد، کافر شدند، )نیز بر ما پوشیده نیستند( و به راستی که آن کتابی ارجمند است که هیچ گونه باطلی نه از پیش روی آن و نه از پشت سرش، به آن راه نیابد، از سوی حکیم ستوده نازل شده است.

هها و اخبار موجود در متون اهل کتاب که در اصطالح، »إسرائیلی بر این اساس، قصنامیده میشود، از سه حالت خارج نیست:

1 .اگر موافق با آیات قرآن باشد

در این صورت، صحت آنها را میپذیریم، چون کتاب ما گواهی به درستی این مطالبداده است؛ مانند بیان طوفان نوح، قصۀ ابراهیم، یوسف، موسی، غرقشدن فرعونیان، ّ ات آنها را قبول نداریم. معجزات عیسی و سایر موارد، ولی تمامی تفاصیل و جزئی

2 .اگر مخالف با قرآن باشد

در این حالت، آن مطالب را باطل و از مواردی میدانیم که خودشان به وجود آوردند و با دستان خویش نوشتند و زبانهایشان را هنگام خواندن آنها میگردانند؛ مانند این ّ دنا لوط از این تهمت ّ عایشان که لوط شراب نوشید و با دو دخترش زنا کرد! قطعا سی اد ِ سه نفر ّ ا و پاک است. و این گمانشان که عیسی همان الله یا پسر الله یا سومین مبر ّ ا و برتر است. ]اقنوم[ است! الله متعال از آنچه میگویند، بسیار مبر

3 .اگر نه موافق و نه مخالف با آیات قرآن باشد

در چنین مواردی، نه آنها را تصدیق میکنیم و نه تکذیب، چون رسولالله ج فرمودند: هرگاه اهل کتاب سخنی برایتان نقل کردند، نه آنان را تصدیق کنید و نه تکذیب؛ و بگویید: ما به الله و کتابها و پیامبرانش ایمان آوردهایم، پس اگر ]سخنشان[ حق باشد، آنان را تکذیب نکردهاید و اگر باطل باشد، آنان را تصدیق نکردهاید

04

پنجم: ایمان به تمام کتابهای آسمانی و نه تنها بخشی از آنها

الله تعالی میفرماید: آیا به بخشی از )دستورات( کتاب )آسمانی( ایمان میآورید و به بخشی کافر میشوید؟! پس جزای کسی از شما که چنین کند چیست، جز رسوایی و خواری در این جهان؟! و در روز قیامت به شدیدترین عذاب برگردانیده میشوند و الله از آنچه انجام میدهید غافل نیست

هان! شما کسانی هستید که آنان را دوست میدارید، درحالیکه آنها شما را دوست ندارند و شما به همۀ کتاب)های آسمانی( ایمان دارید، )و آنان به کتاب شما ایمان ندارند(.

ششم: تحریم کتمان و تحریف کتابهای آسمانی و اختالف در مورد آنها و نیز ّ برخی از آیات الهی تحریم رد

در قرآن کریم چنین آمده است: و )به یاد آورید( هنگامی را که الله از کسانی که کتاب )آسمانی( به آنان داده شده بود، ً آن را برای مردم بیان کنید و آن را کتمان نکنید، سپس آن )عهد( را پشت پیمان گرفت که حتما سر خود انداختند و به بهای کمی فروختند. چه بد است آنچه میخرند

به راستی کسانی که کتمان میکنند آنچه را الله از کتاب )آسمانی( نازل کرده و آن را به بهای اندکی میفروشند، آنان جز آتش چیزی نمیخورند و الله روز قیامت با این افراد سخن نمیگوید و آنان را پاکیزه نمیکند، برایشان عذاب دردناکی است. اینان کسانی هستند که گمراهی را به )بهای( هدایت و عذاب را به )بهای( آمرزش خریدند، پس بر آتش )دوزخ( چه شکیبا هستند! این بدان سبب است که الله کتاب )آسمانی( را به حق نازل کرده است و کسانی که در آن اختالف کردند، در ستیزی دور )از حق و حقیقت( هستند.

پس وای بر کسانی که با دست خود مینویسند، سپس میگویند: این از جانب الله است تا آن را به بهای اندکی بفروشند! پس وای بر آنان از آنچه دستهايشان نوشته است! و وای بر آنان از آنچه از این راه به دست میآورند

رسول الله ج از گروهی شنیدند که با هم بحث و مشاجره میکردند، پس به آنان فرمودند: همانا کسانی که پیش از شما بودند، به سبب این کار هالک شدند؛ آنان بخشی از کتاب را با بخش دیگری دفع و رد کردند، درحالیکه کتاب الهی به گونهای نازل شده است که بخشی از آن بخش دیگر را تأیید میکند، پس بخشی از آن را با بخش دیگرش تکذیب نکنید و آنچه را که از آن میدانید بگویید و آنچه را که نمیدانید، به دانایش واگذار کنید

02

بر این اساس، تصدیق تمامی اخبار صحیح پیامبران پیشین، آنچه الله در قرآن اثبات ّ ط پیامبر ج در احادیث تأیید شده، واجب است. و آنچه در زمرۀ کرده است یا اینکه توس ّ ات آمده است، همان حکمی را دارد که در مبحث ایمان به کتابهای آسمانی بیان اسرائیلی شد. و اما روایاتی که به پیامبرمان نسبت داده شده است، باید درستی یا نادرستی آنها ط افراد آ گاه و حدیثشناس بر طبق قواعد محدثین بررسی شود که اگر صح توستشان تایید شود، پذیرش و ایمان به آنها نیز واجب است.

چهارم: اطاعت و پیروی از پیامبران و پذیرش حکم آنان

الله تعالی میفرماید: ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای اینکه به فرمان الله )از وی( اطاعت شود.

تی واجب است از پیامبری که به سویشان فرستاده شده اطاعت بنابراین بر هر ام ّ د ج آخرین و خاتم پیامبران است، شریعت ایشان شرایع ّ دنا محم کنند و از آنجا که سی قبلی را نسخ کرده و اطاعت و پیروی از پیامبر ج بر هر کسی که از رسالت ایشان بشنود و باخبر شود، واجب است. در قرآن کریم چنین آمده است: ّی )درسناخوانده( پیروی میکنند، که صفاتش را »کسانی که از )این( رسول )الله(، پیامبر أم در تورات و انجیلی که نزدشان است، نوشته مییابند؛ آنان را به )کارهای( خوب و پسندیده فرمان میدهد و از زشتی )و کارهای ناپسند( بازشان میدارد و پاکیزهها را برایشان حالل میگرداند و پلیدیها را بر آنان حرام میکند و بارهای سنگین و قید )و زنجیرهایی( را که بر آنان بود، از )دوش( آنها بر میدارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و وی را گرامی داشتند و او را یاری دادند و از نوری که با وی نازل شده پیروی کردند، آنان هستند که رستگارند. بگو: ای مردم! من فرستادۀ الله به سوی ِ اوست، معبود )راستینی( جز همۀ شما هستم؛ آن پروردگاری که فرمانروایی آسمانها و زمین از آنی )درسناخوانده( که به او نیست، زنده میکند و میمیراند، پس به الله و فرستادهاش، آن پیامبر أمالله و کلماتش ایمان دارد، ایمان بیاورید و از او پیروی کنید؛ باشد که هدایت شوید

04

بگو: اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و خویشاوندانتان و اموالی که به دست آوردهاید و تجارتی که از کساد آن میترسید و خانههایی که بدان دلخوش هستید، در نزد شما از الله و پیامبرش و جهاد در راه او محبوبتر است، پس منتظر باشید تا الله فرمان )عذاب( خویش را بیاورد و الله متعال گروه نافرمان را هدایت نمیکند

و سالم بر رسوالن.

الله متعال دربارۀ پیامبرش محممیفرماید: تا )شما ای مردم!( به الله و پیامبرش ایمان بیاورید و )دین( او را یاری کنید و او تعالی را بزرگ دارید و بامداد و شامگاه او را تسبیح گویید

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر ج درود میفرستند، ای کسانیکه ایمان آوردهاید! بر او درود فرستید و سالم بگویید، سالمی نیکو

رسول الله ج فرمودند: هیچیک از شما ایمان ندارد تا زمانی که من برای او محبوبتر از پدر و فرزند و تمامی مردم نباشم.

02

و رسول الله ج میفرمایند: مردم در فقعلیه است. روز قیامت، پابرهنه و عریان و ختنهنشده محشور میشوند.« حدیثی مت

4 .ایمان به احوال قیامت کبری

الله تعالی میفرماید: )همان( روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان میایستند.

یعنی ایستادن طوالنی مردم در برابر پروردگار جهانیان در صحرای محشر و قیامت که برای حساب و کتاب فرا خوانده میشوند، چشمها خیره میگردد، خورشید به آنان نزدیک

میشود، عرق آنها را فرا میگیرد، به برخی از حوض کوثر آب داده میشود، نامههای ل صراط نصب میگردد، در اعمال گشوده و باز میگردد، ترازوی اعمال نهاده میشود، پشرایطی سخت و دشوار.

5 .ایمان به حساب

الله أ میفرماید: همانا بازگشت آنان به سوی ماست. سپس بیگمان حسابشان )نیز( با ماست.

ا کسی که نامۀ )اعمالش( به دست راستش داده شود، به زودی به حسابی آسان، »پس اممحاسبه میشود

04

ب. حسابرسی کافران

کافران بدینصورت که نیکیها و بدیهایشان با هم سنجیده و مقایسه شود، محاسبه نمیگردند، زیرا آنان نیکی ندارند و الله تعالی میفرماید: و ما به سراغ هرگونه عملی که انجام دادهاند میرویم، سپس آن را )همچون( غبار پراکنده )در هوا( قرار میدهیم.

لع میگردند و به انجام آنها اقرار میکنند. در حدیث ابن بلکه آنان از اعمالشان مطعمر ب که قبال بیان شد، چنین آمده است:

در حضور مخلوقات، به کافران و منافقان چنین گفته میشود که: ینها همان کسانی هستند که بر پروردگارشان دروغ بستهاند. هان! لعنت الله بر ستمکاران باد!« 1 ّفقعلیه است. این حدیث مت

6 .ایمان به جزا

یعنی باور قطعی به اینکه بهشت و دوزخ حق و حقیقتاند. بهشت سرایی است که الله متعال آن را به عنوان پاداش برای بندگان پرهیزگارش آماده کرده است و در آن، انواع ّ ی و معنوی وجود دارد؛ نعمتهایی که هیچ چشمی آنها را ندیده و هیچ نعمتهای حس ّ م مکانی است که گوشی نشنیده و بر دل و فکر هیچ بشری خطور نکرده است. و جهن ّ ی الله ـ آن را به عنوان مجازات کافران آماده کرده است و در آن، انواع عذابهای حس و معنوی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر دل هیچ بشری خطور نکرده است، وجود دارد. الله لأ میفرماید: سپس )این( کتاب را به کسانی از بندگانمان که برگزیده بودیم، به میراث دادیم. پس )برخی( از آنان بر خود ستم کردند و )برخی( از آنان میانهرو بودند و )برخی( از آنان به فرمان الله در نیکیها پیشتازند؛ این همان فضل )و بخشایش( بزرگی است. )پاداششان( باغهای جاویدان )بهشتی( است که به آن وارد میشوند، در آنجا به دستبندهایی از طال و مروارید آراسته میگردند و لباسهایشان در آنجا حریر است. و میگویند: حمد )و ستایش( مخصوص الله است که اندوه ً پروردگار ما آمرزندۀ سپاسگزار است؛ )همان( ذاتی که از فضل خویش ما را از ما دور کرد، یقینا را در این سرای اقامت )جاویدان( جای داد که در آنجا هیچ رنجی به ما نمیرسد و در آنجا هیچ ّ م است، نه خستگی )و واماندگی( به ما نمیرسد. و کسانی که کافر شدند، برایشان آتش جهن فرمان )مرگ( بر آن صادر شود تا بمیرند )و راحت گردند( و نه چیزی از عذابش از آنان کاسته شود، این گونه هر ناسپاسی را کیفر میدهیم. و آنان در آن )آتش( فریاد میزنند: پروردگارا! ما را بیرون آور تا عمل صالحی انجام دهیم؛ غیر از آنچه انجام میدادیم. )در پاسخ آنان میفرماییم:( آیا آن قدر شما را عمر ندادیم که پندگیرندگان در آن پند گیرند؟! و هشداردهنده )نیز( به سراغ شما آمد؟! پس )طعم عذاب را( بچشید که برای ستمکاران هیچ یاوری نیست

02

5 .ایمان به اینکه هیچ وابستگی و تالزمی میان مشیت وجود ندارد ّ ت و محب

گاهی اوقات الله متعال بر اساس حکمتی بزرگ و هدفی مهم و استوار، آنچه دوست ندارد، اراده میکند و یا بالعکس آنچه دوست دارد اراده نمیکند. چنانکه میفرماید: و اگر میخواستیم به هرکس هدایتش را میدادیم، ولی سخن )و وعدۀ( من حق است که ُر میکنم.« ّیان و آدمیان همگی پ ّ م را از جن

»اگر ناسپاسی کنید، پس )بدانید که( الله از شما بینیاز است و هرگز ناسپاسی را برای بندگانش نمیپسندد و اگر شکر او را به جای آورید، آن را برای شما میپسندد.

6 .ایمان به اینکه هیچ تعارضی میان شریعت و تقدیر وجود ندارد.

الله ـ میفرماید: سعی )و تالش( شما مختلف است. و ام »یقیناکسی که )در راه الله( بخشید و پرهیزگاری کرد و )سخنان( نیک را تصدیق کرد، پس ما او را برای )راه( آسان توفیق میدهیم. و امکسیکه بخل ورزید و بینیازی طلبید و )نیز سخنان( نیک را تکذیب کرد، پس به زودی او را به )راه( دشوار سوق میدهیم.«

چرا که شریعت، کتابی باز و آشکار است و تقدیر، امری غیبی، پوشیده و پنهان. الله ّن کرده و آن را از خودشان مخفی ساخته است و آنان را آنگونه سرنوشت بندگان را معی که شایستۀ اطاعت از فرمانش و دوری از نهیش دانسته است، امر و نهی و یاری کرده است

04

در حوزۀ قضا و قدر، دو گروه منحرف شدهاند:

ه ]نفیکنندگان قضا و قدر[ اول: قدری

کسانی که در اثبات افعال بندگان زیادهروی کردند و تقدیر سابق ]ثبت تقدیر مخلوقات در ازل[ را انکار نمودند که به دو گروه تقسیم میشوند:

أ. تندروها یا غالت: افراد نخستین آنان اینگونه بودند؛ یعنی کسانی که در اواخر عصر صحابه ش ظهور نموده و بر این باور بودند که هیچ تقدیر قبلی و سابقی وجود ندارد. ّت ّ اس و ابن عمر ش پاسخ آنان را دادند. این عده علم و کتابت و مشی و صحابه مانند ابن عب و خلق را انکار کردند.

ت و خلق را انکار ب. میانهروها: یعنی معتزلیها که علم و کتابت را اثبات و مشیّ عا داشتند که بنده کار خودش را میآفریند. کردند و اد

دوم: جبری

گروهی که در اثبات افعال پروردگار زیادهروی کردند تا اینکه خواست و قدرت بنده را به ّی انکار نمودند و کارهای بنده را اجباری همچون حرکت فرد لرزان دانستند و نیز وجود کل حکمت و تعلیل در افعال الله متعال را نفی کردند. آنان نیز به دو گروه تقسیم میشوند:

ونی را دارند و با اد ِ حقیقت ک ّ عای شهود أ. تندروها: زندیقهای صوفی که اد موافقت با تقدیر، انجام هر کاری را برای خود جایز میدانند، چنانکه یکی از آنان میسراید:

من از آنچه تو برایم انتخاب میکنی تاثیرپذیر گشتهام، پس تمامی اعمالم عبادت است ّر برای بنده هستند! ب. میانهروها: اشاعره که قائل به نظریۀ »کسب« و اثبات قدرت غیر مؤ

. ادعا و باور هر دو گروه، بر خالف شریعت و حقیقت است.

ت و خلق، که 1 .در پاسخ به منکران هر چهار مرحلۀ تقدیر- یعنی علم و کتابت و مشیقبال بیان شد- باید گفت که متون صریح شرع این چهار مورد را اثبات میکند و واقع و حقیقت هم نشان میدهد که گاهی اوقات انسان قصد انجام کاری را دارد، ولی نمیتواند آن را انجام دهد.

2 .پاسخ جبریهای غالی در اثبات تقدیر را نیز متونی میدهند که داللت بر اثبات ّت هم نشان میدهد که هر انسانی ّت برای بنده دارند. واقعی اراده و فعل و مشی اعمال اختیاری خود و امور اضطراری و اجباریی را که بر وی عارض میشود، تشخیص میدهد.

همچنین نصوص شرعی فراوانی در مورد اثبات حکمت و تعلیل در افعال الله تعالی وجود دارد.